Türkçe Bilgi Durağı

BOLVADİN İLÇESİ AĞIZ ÖZ-ELLİKLERİ

VE AĞIZ SÖZLÜĞÜ

Nazlı Nur Kıllı Türkçe öğretmenliği 2-A

Türkçenin, ülkemizin farklı bölge ve yörelerinde ağız şiveleri ortaya çıkmıştır. Yöresel ağızlar bölgesel olarak hatta aynı bölgede, ilde, ilçede köyde ve mahallelerde bile farklılık göstermektedir.

Bolvadin’inde kendine has bir konuşma ağzı bulunmaktadır. Bolvadin halkı zaman zaman kullandığımız ağzın ilginç ve kaba olduğunu düşünür. Hatta kullandığımız bazı kelimelerin bile halkımız tarafından uydurulduğu zannedilir. Bolvadin’de en çok kullanılan hemen hemen büyük küçük herkesin dilinde olan len, zere, gız gibi kelimeler örnek olarak verilebilir.

Bolvadin ağzının en önemli özelliği, kelimeleri, ekleri, kökleri, sesin çıkışı ve hitabet şekli yoğun konuşulduğu unutulmayıp hala canlı tutulduğu ağızlardan biri olmasıdır. Bolvadin ağzında türkçenin çok eski kelimeleri, ekleri ve sesleri görülebilmektedir.

Bolvadin dil özellikleri (dil bilgisi, kelimeler, ekler, kelimelirin ağızdan çıkış şekli-yeri ve diğer dil özellikleri) etimolojik açıdan araştırıldığında bir çok türk boyuna ait yani yazır, Avşar, karkın, cepni boylarının yanı sıra morcaali Türkmenleri, Karabağ Türkmenleri, Tabanlı Türkmenleri gibi boyların dil özelliklerini taşıdığı görülmektedir, bu durum farklı Türk boylarından yanı sıra çevre köy ve kasabalardan göçüp gelen veya iskan yapan insanların Bolvadin’i yerleşim yeri olarak seçmelerinden kaynaklanmaktadır.[1]

Bolvadinli olmaktan gurur duyan halkımız konuşma ağzımız ve diğer kültür öğelerimiz unutulmaması ve unutturulmaması için yeni nesillere aktarılarak yaşatılıyor.

Bolvadin kültürüne sahip çıkma ve tanıtma adına bir takım çalışmalar yapılıyor. Bu konu da bir şeyler yapma isteğinde olan Bolvadinli emekli öğretmen Sait ekici kültürel, sosyal, ağız vb. araştırmalar yapmış ve daha da yapmaktadır. Bende bir Bolvadinli olarak bu konuda bir şeyler yapma gereği duydum. Kültürümüzün korunması ve yaşatılması yolunda “çorbada benim de tuzum olsun” istedim. Bu amaçla bolvadin ilçesinin ağız özelliklerini tanıttaktan sonra sadece bolvadin ilçesinde kullanılan kelimeleri, anlamlarını ve şivesel söyleniş biçimlerine örnekler vererek oluşturduğum bolvadin ilçesi ağız özellikleri ve ağız sözlüğü adlı makalemde sizlere sundum.

Kadim kent Bolvadin tarihi

Ege bölgesini iç batı bölgelerinde yer alan Afyonkarahisar ilinin Bolvadin ilçesi Anadolunun en eski yerleşim yerlerinden biri olup on binlik yıllık geçmişe sahip olduğu arkeolojik kazılarla belirlenmiştir. Bolvadin, antik paroreos Phrygia vadisinde kurulmuş, M.Ö. 8000 yılında da yerleşik hayata geçilmiştir. Bolvadin bütün tarihi devirleri yaşamıştır.[2]

Romalılar zamanında polybotum ismiyle il merkezi olmuş, üç höyükler mevkisinde kurulmuştur. Kayster pedion şehri M.Ö. 401 tarihind persler zamanında yakılmış grek tarihçisi Ksnefen anabasis kikabında yolların birleştiği yerde kalabalık bir şehirdir der. Bizans zamanında "Polybotos" ismiyle anılmıştır. Roma kralı bu şehri ziyaret etmiş ve burada adına parabasılmıştır.

(Büyük bir deprem geçiren şehrin surları ve binaları yıkılır, şimdiki yerleşim yerine taşınır.

732 yılında Emevi komutanı Mesleme büyük bir ordu ile Bolvadin’e gelir. Afyon kalesini kuşatır. Kuşatmada Battal Gazi ve Sahabe Abdül

Vahap Gazi yaralanır. Battal Gazi veAbdül Vahap Gazi Bolvadinde ölürler. Abdül Vahap Gazi’ nin türbesi Bolvadin Eber gölü yolu üzerinde bir ufak tepededir.

Bolvadin Malazgirt savaşından sonra 1107 tarihinde yapılan Bolvadin savaşı sonunda Emir Menkülek Bey tarafından Türklerin eline geçmiştir. Anadolu’nun Türkleşmesinde büyük rol oynamıştır. Bolvadin’e Yazır, Avşar, Kargın, Çepni boyları gelip yerleşmişlerdir. Bolvadinde Morca Ali Türkmenleri (Kemerkaya) Karabağ Türkmenleri(Büyük Karabağ, OrtaKarabağ, Dere Karabağ), Tabanlı Türkmenleri (Kurucaova) Selçuklu Yörükleri (Dişli Kasabası) Avşar Yörükleri (Özburun Kasabası) bu devirde 11Nahiyesi 326köyü ve 11 Mahallesi vardır.

Büyük bir ticaret merkezi idi. Borsa ve bankalar kurulmuştur. Selçuklular döneminde Kırık Minare, Alaca Camii, Alaca Camii Çeşmesi Kitabesi günümüze kadar ulaşmıştır.

Kırkgöz köprüsü hakkında ilk bilgiler Hitit tabletlerinde bulunmaktadır. Köprü 400 metre uzunluğunda 4 metre genişliğinde taş bir köprüdür İstanbul da başlayan ve Bağdat a kadar uzanan taş kaplı bir yolun parçasıdır. 400 metre olan bu köprünün 60 tane gözü vardır. Osmanlı zamanından 175 metrelik bölümü ile 22 gözünü Mimar Sinan’ın yaptığı bilgilerine eldeki kaynaklardan ulaşılmaktadır.[3]

Bolvadin Sultan I. Murat zamanında Osmanlı topraklarına katıldı. Osmanlı döneminde Germiyen iline bağlı (Bursa) kaza merkezi oldu. 1850 yılında Muhassılığa yükseldi. Bolvadin ilk kurulan ilçe olarak ve gelişemeyen hep göç veren bir ilçe olarak anılır.

Bolvadin ilçesi ağız özellikleri

Bolvadin ağzında öne çıkan ağız özellikleri kullanım şekilleri :

1. “k” ile başlayan bir çok kelime “g” ile başlatılır.

Örnekler : kız – gız, kırmızı – gırmızı, kolay – golay, koymak – guymak …

2. Bazı kelimelerde “u” harfi yerini “ı” harfine bırakır.

Örnekler: sabun – sabın, çaput – çapıt, yumurta – yımırta

3. “t” harfi ile başlayan bir çok kelime “d” harfi ile başlar.

Örnekler: taş- daş, tane – dane, teker – teyze – deyze, tırnak – dırnak

4. Birçok kelimede , kelime içindeki veya sonundaki r harfi çoğu zaman söylenmez.

Örnekler: geliyorum – geliyom , yiyorum – yiyiyom ...

5. Bazı kelimelerde “ü” harfi yerini “ ö” harfine, “o” harfi ise yerini “u” harfine bırakır.

Örnekler: büyük – böyük, güzel – gözel, sofra – sufra, güveç - göveç,

6. Bazen “b” harfleri “p” harfinin veya “p” harfi “b” harfinin yerini alır.

Örnekler: bıçak – pıçak, abdest – apdes, patlıcan – badılcan, pide – bide…

7. bazı kelimelerde , kelime içinde bulunan g,ğ,h,k,v,y,l,t gibi sessiz harfler kaybolur.

Örnekler: ciğer – cier, baklavayı – baklayı, mahvoldum – mafoldum, sağır – saır…

8. ”r” ve “l” harfleri ile başlayan bazı kelimelerin önüne “i” veya “ı” harfi konur.

Örnekler: limon – ilimon , raf – ıraf, ramazan – ıramazan, labada – ilibada …

9. Bazı sesli harfler bazen kelime içinde kaybolur.

Örnekler: şuradan - şurdan, güşecek – düşcek diyeceğiz – deycez..

10. Bazı kelimelerde “ n”, “ç” “ş” harflerinin yanına aynı harfler eklenir.

Örnekler: küçük – güççük, döşek – döşek, eşek – eşek

11. Bazı kelimelerin içine sesli harf eklenir.

Örnekler : yalnız – yalınız, ücret – ücüret, fitre fitire

12. Çoğu zama “ken” eki yerine “kene” eki kullanılır.

Örnekler : yazarken – yazarkene, küçükken - küçükkene ,gelirken – gelirkene…

BOLVADİN AĞZI SÖZLÜĞÜ

-A-

Aba : Abla

Abe : Abi

Acans : Haber

Acık : Azıcık

Adamakıllı : iyice

Afat : Afet

Ağa : Abi

Ağı : Zehir

Ağıl : Küçük Baş hayvan barınağı

Allasen : Allah için

Avkalama : Yoğurmak

-B-

Bolavadın : Bolvadin

Badak : Kısa boylu kişi

Bedevi : İnsan içine çıkmayan

Belenmek : Bulanmak

Biddidik : Küçük

Bilader : Birader

Billur : Bardak

Bişi : Lokma

Bostan : Kavun

Böğür : Böbrek

Bükme : Börek

Börtmek : Hararet

-C-

Cazalak : Kurnaz

Cımbıldak : Soysuz kişi

Cıngı : Kıvılcım

Cıngıllı : Huysuza

Culuk : Hindi

-Ç-

Çanak : Saksı

Çar : Kadınların dışarı çıkarken örtündüğü örtü

Çatmalı : İpli kına

Çeki : Tülbent

Çelen : Dam sacağı

Çevre : Mendil

Çıkı : Bohça

Çini : Tabak

Çirpi : İnce

Çotalak : Cüceye

-D-

Dammak : Önceden hissetmek

Darın : Aceleye

Daylak : İnce, uzun kimse

Debertmek : Kabartmak

Dıdılamak : Titremek

Dığan : Tava

Dıkınma : Hızlı yiyen kimse

Dızıkmak : Koşmak

Didişmek : Kavga etmek

Dobili : Şişman

Dodan : Şişman

Doni : Misket

Döğümlük : Acemi genç

Döynemek : Gezinmek

Duluk : Avurt

Duzu gıt : Dengesiz

Dübbüllü : Kısa boylu kimse

-E-

Edik : Hanım terliği

Ekseri : Çoğunlukla

Emenmek : Boşa yorulmak

Emi : Tamam mı

Epertlemek : Çalmak

Evmek : Acele etmek

Ezza : Kiprit

-F-

Fasilye : Fasülye

Fersiz : Kuvvetsiz

Fıymak : Kaçmak

Foşur foşur : Gür bir şekilde

-G-

Galafatlı : Heybetli

Ganat : Seyyar merdiven

Garer : Normal ,yeterli

Gasalak : Kibirli

Gaser : Hatır

Gayganak : Kaydırak

Gıncık :Oyun bozan kişi

Gıpti : Cimri

Gırkmak : Kesmek

Gıt : Az

Gıymık : İnce ağaç parçası

Gıyneşik : Yarı açma

Gidişmek : Kaşınmak

Gocuk : Palto

Gonak : Hükümet binası

Göde : Güvercin

Gudde gudde : yerinde konuşan

Gumbar : sucuk

Gupleşmek : Birlikte kaldır

Güdülük : Küçük Testiye

-H-

Hafli : Şüpheci olmak

Hamur katmak : Ekmek yapmak

Hışır : Islanmak , ağır

Horata : Şaka

Hoydur hoydur : Boş gezen kimse

Hödük : Acemi gencç

Höykürmek : Çok ağlamak

-I-

Ibrık : İbrik

Iraat : Rahat

Irlamak : Sallamak

Iscak : Sıcak

-İ-

İdareli : Tutumlu

İlazım : Lazım

İlmek : Dokunma

İnicik : İşte

İnne : İğne

İpigırık : Boş gezen kişi

İvil İvil : Yavaş Yavaş

-K-

Kefli : Kirli

Kemçik : Ağzı eğri

Kercalmak : Birini alaya almak

Keyri : Sonra

Kıtıbiyoz : Cimri

Kupa : Bardak

Kursak : Mide

-L-

Laf yimek : Azarlamak

Lakırdama : Çok konuşmak

Laylon : Naylon

Löküs : Tüp gazlı aydınlatma aracı

-M-

Maket : Sedir

Maksi : Etek

Mayışmak : Gevşemek

Meymenetsiz : Çirkin

Mocan : Asık suratlı

Mölüz : Fakir

Muzur : Yaramaz

-N-

Neme lazım : Ne olur ne olmaz

Netdin : Naptın

Niyniyen : İstememek

Neydiyon : Napıyorsun

-O-

Oğmak : Ovalamak

Oku : Düğün davetiyesi

Omca : Asma

-Ö-

Ölennen : Öğle vakti

Ötürekli : Sık hasta olana

Övez : Sivrisinek

-P-

Palazıtmak : Yormak

Pavkırmak : Ani kızmaya

Peştatta : Rahle

Pırlak : Topaç

-R-

ü Kelimeler yuvarlandığı için “r” nin önünü çeşitli harfler gelmektedir. Bu nedenle ‘r’ harfi ile başlayan ve sık kullanılan kelime pek yoktur.

Örnek : Ramazan – Iramazan , Rabiya - İrebiye

-S-

Salmak : Makarna vb. yiyecekleri pişirmek için suya koymak

Seyirtmek : Koşmak

Sığaşlamak : Eliyle hafifce siler gibi sürmek

Sifli : Kendine bakmayan

Sinir : Lastik

Sivtinmek : Boş işlerle uğraşmak

Sorudak : Asık suratlıya

Sufra : Sofra

Susa : Dar yol

-Ş-

Şahan gibi : Hızlı ,pratik kimse

Şaplatmak : Vurmak

Şefteli : Şeftali

Şepildek : Yassı olana

Şert olsun : Yemin şekli

Şipdamak : Laf tutmayan kişi

Şirnemek : Şımarmak

Şebit : Yufka

-T-

Taka : Şapka

Tekatsiz : Halsiz

Tekidonbaz : Takla atmaya

Telli : Çabuk kızmak

Temizlik : Semizotu

Tepsermek : Yorulmak

Ters : Hayvan gübresi

Tokmak : Makara

Tosba : Kablumbağa

Tuluk : Yüzü büyük kimse

-U-

Uğra : Hamurun tahtaya yapışmaması için kullanılan un

Uluk : Tembel

Urba : Gelinler için alına elbise

-Ü-

Ümük : Boğaz

Ünnemek : Çağırmak

Ürmek : Havlamak

Ütmek : Kumarda yenmek

-V-

Velesbit : Bisiklet

Vıcık : Cıvık

Vıgır vıgır : Pek çok

Vurmak : Ocağa yemek koymak

-Y-

Yalak : Yalakalık yapan kişi , ineklerin su içtiği yer

Yangın : Aşık

Yanırlı : Sırt

Yavuklu : Nişanlı

Yaymak : Yere sermek

Yelli : Hızlı

Yence : Hafif

Yençmek : Sarsmak

Yığılı : Çok

Yunmak : Yıkanmak

-Z-

Zemheri : Kara kış

Zencir : Zincir

Zıbarmak : Uyumak

Zıngazık : Tamamen dolu

Zırtaboz : Kendini beğenmiş kimse

Zini : Büyük tepsi

ü Bolvadin de deyim ve atasöz niteliğinde sık kullanılan bazı kalıplar şunlardır[4] :

· Ağır daş galdırmak : Düğün davetine gitmek

· Kavak gibi göç emi : Kızınca söylenen bir kelime grubudur.

· Daşın gatısını yi emi : Kızınca söylenen bir kelime grubudur.

· Al duvaklar gör : Dua ederken kullanılır

· Zöm zöm gezmek : Boş gezmek

· Gınalı eller tutasıca : Gence dua ederkensöylenir

· Zeynine gılçık gaçmak : Şüphelenmek

· Zibidi çıkmak : Islanmak

· Bastun yutmak : Dik yürüyen kişi için kullanılır

· Cinine gitmek : Bir şeye sirnirlenmeye denir.

· Ak günler gör : Dua anlamındadır

· Alma gomşunun gızını, yumurtlamaya anasının evine gider.

BOLVADİN DÜĞÜNLERİNDE SÖYLENEN MANİLER

vBolvadin’e özgü, özellikle düğünlerde söylenen manilerden bir kısmı :

Gışla çeşmesi bu dardır geçilmez
Soğukdur suları bir tas içilmez
Anadan geçilir yarden geçilmez
Yiğit ol aslanım ayrılmayalım

Şu dağın başında buğulu bunar
Dünyada ayrılık olmasa ne var
Ben yarimnen bir gececik gaybolsam
Böyük emmilerim duymasa ne var

Oğlan sana yarin güzel diyorlar
Bolvadin içinde gezer diyorlar
Yangınnığa havas edme sen yarim
Yangınnığı hazır mezer diyorlar.

Gözelsin yarim alı neylersin
İnce bel üstüne şalı neylersin
Bu güzellik sende malı neylersin
Al annecina gönül eylensin

Bunarın başına bozulan gelir
Her gulun başına yazılan gelir
Sevisiz döşşeğe boz ilan gelir
Sevdiğim yanıma nazınan gelir

Habubam ha, yürümez at,

Bir kupa su vermez evlat

Dirliksiz çıktı mı avrat,

Ölüyü n’etcen

Gir ağla, çık ağla

vBolvadin ağzına örnek bir metin :

-1-

Bolavadı'nın cimcik hamıraşısı da (Mantı) peh çikin gözel olur.Heç yedinğiz mi bilmen?
Irametlik Dudu Deze bazara giden de öte bete alen,torunlaa yesinğ deyoo,kösülünce yere çömmüş sorudurken ali dayı ne edip batınğ nine demiş?
O da kösüldüm de dinğleniyon,Aaşam yediğim cimcik hamıraşı dokandı ginez,emme şindi aççık epeyiyin demiş.
Eee nine ayağınğı gıçınğı geymeyon hasta oluyonğ,şöyne kölgeye geh
Nineninğ öte bete aldığı bazarcı da çakır köyünlüymüş,lee guzum şunğu daşııve demiş,Allah ırazı olsun eve gada getimiş...

-2-

Anasıynan oğlu gıra gitmişler. Gırda diñnenmek için otururken, bir epelek gelmiş, anasıñın üstüne gonmuş. Akşamınan eve geldiklerinde oğlu bubasına demiş ki: -Buba demiş. Annemiñ üstüne kepenekli geldi." O zaman çobannar kepenek geyermiş. Bubası çoban geldi sanmış ve garısını boşamış.
Bi gün bubasıyla oğlu, gine gıra gidmişler. Bubasınıñ üstüne epelek gonmuş. Çocuk, "Buba, anamıñ üstüne gonan kepenekli buyudu!" demiş. Babası da "Len, kepenekli gondu deye beni bi garıdan ettiñ!" demiş. Veredmiş zopeyı.

vBolvadin ağzında dua ve beddua yapılırken kullanılan söz kalıpları :

DUALAR

Allah ağzımızın tadını bozmasın

Allah bir yastıkta kocatsın

Allah ne nuradın varsa versin

Allah razı olsun

Allah seni korusun

Bahtın açık olsun

Dümeğin dağılmasın

Emeğin yağlı olsun

Ömrün uzun olsun

Önünden sonun güe gelsin